Trong lũ lụt từ Bắc chí Nam liên miên mấy tháng nay (xa hơn là năm nào cũng điệp khúc ấy), mỗi lần mở mạng lên mạng là tràn ngập hình ảnh mưa lũ, cây đổ, đồ trôi, xe chìm…, nhưng lại rất khó để thấy một bài phân tích có tính chuyên môn về nguyên nhân và các vấn đề liên quan. Hình như trong tâm lý của người Việt Nam, chuyện lũ lụt là đương nhiên do ông trời và việc còn lại chỉ là cầu mong cho nó mau qua đi.
Tôi không biết các nhà khoa học, các chuyên gia đang ở đâu để hỏi họ những câu như, lượng nước mà thủy điện xả ra trong mưa đã góp bao nhiêu phần trăm vào cơn lũ này; nó tạo nên đỉnh cao bao nhiêu nếu so với chỉ có nước mưa; nó ập vào nhà nhanh hơn bao nhiêu nếu để ông trời “tự sản tự tiêu”; rừng đã mất khiến mưa bão bị thay đổi cụ thể ra sao, mức độ xói mòn như thế nào; ngôi làng A nào đó bị cuốn trôi là do mưa hay do thủy điện hay do cả hai; chúng ta phải làm gì để những năm sau thiên tai giảm dần và bình ổn trở lại, v.v..
Vì không được đọc nên tôi phải tự mò mẫm. Hôm qua viết về thủy điện, một ông vào bảo không có chuyện môn thì đừng nói. Tôi nhủ thầm, may quá, gặp được nhà chuyên môn đây rồi, và tính xin được nghe dạy dỗ. Nhưng vào trang người này xem thì không có bất kỳ dòng nào viết về lũ lụt cả, chỉ toàn chim hoa cá gái, nên đành thở dài đi ra.
Đến khi nào chúng ta mới có một thứ gọi là “truyền thông khoa học công dân” mà ở đó khoa học phổ thông, khoa học thường thức đến được một cách tự nhiên và phổ biến với người dân; ở đó, những nhà báo, nhà nghiên cứu, nhà giáo dục và cả người dùng mạng xã hội giải thích hiện tượng tự nhiên bằng ngôn ngữ dễ hiểu? Ví dụ: vì sao Bạch Mã mưa lớn thứ 2 thế giới, tại sao mất rừng ở Thừa Thiên Huế lại sản xuất nước nhanh như thế, một hồ thủy điện xả 5000 m³/s nghĩa là gì”, v.v..?
Đến khi nào mới có cơ chế và công cụ công khai dữ liệu môi trường và quy hoạch, để với số liệu về lưu lượng xả lũ, diện tích rừng, khí tượng, hồ chứa được minh bạch, các nhà khoa học, nhà báo, và người dân có thể: so sánh, phân tích, giám sát; chỉ ra trách nhiệm chính xác, chứ không đổ lỗi chung chung cho “ông trời”?
Đến khi nào mới có cơ chế khuyến khích những điều tra độc lập và phản biện xã hội mà ở đó có không gian để các tổ chức khoa học độc lập, hoặc nhóm chuyên gia độc lập, được phân tích, phản biện chính sách môi trường (vì không có phản biện thì không thể có phòng ngừa)?
Đến khi nào Việt Nam mới đưa giáo dục môi trường trở thành “kỹ năng sống cơ bản” mà ở đó học sinh phải hiểu sâu sắc: rừng ảnh hưởng thế nào đến mưa; vì sao lũ đến nhanh hơn khi có nhiều thủy điện; con người có thể sống hài hòa với tự nhiên ra sao? Một xã hội biết những điều này từ nhỏ sẽ phản ứng khác hẳn trước mỗi trận lũ.
Mỗi trận lũ không chỉ là một thảm họa, mà còn là một bài học của toàn xã hội trước thiên nhiên và cách sống của con người trong đối đãi với thiên nhiên ấy. Nếu ta chỉ biết thương xót và cầu trời mà không biết phân tích, thì bài học đó mãi mãi còn nằm trong ngăn tủ, và những lời kêu cứu mãi mãi còn vang lên trong tuyệt vọng…
Thái Hạo
